Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας (1906-1994)

ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΜΝΗΜΕΣ

Καταδικασμένοι χωρίς αισθητική

Στην Αθήνα, στο Παρίσι ή στο Λονδίνο, στην Ύδρα ή στην Κέρκυρα, ο Νίκος Χατζηκυριάκος

Ο ζωγράφος με φόντο ένα από τα έργα του.

- Γκίκας έζησε και ζωγράφισε, έγραψε την προσωπική του ιστορία με το χρώμα, τη σκάλισε στην πέτρα, τη ζωντάνεψε στο μέταλλο. Ένα από τα πληρέστερα πορτρέτα του καλλιτέχνη προβλήθηκε το 1984 από την κρατική τηλεόραση σε δυο συνέχειες, στα πλαίσια του "Μονογράμματος" του Γιώργου και της Ηρώς Σγουράκη. Τα γυρίσματα έγιναν στο σπίτι της Κέρκυρας αλλά και στο ατελιέ της Αθήνας. Ήσαν πολλά αυτά στα οποία αναφέρθηκε ο ζωγράφος, απόσταγμα της ζωής του στην τέχνη. 

Σταχυολογούμε κάποια, στα κείμενα που ακολουθούν.

Ζημιά προς όφελός του

1935 ΣΥΝΘΕΣΗ ΜΕ ΡΥΘΜΙΚΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ

"Το πρώτο πράγμα που θυμάμαι από την παιδική μου ηλικία είναι ότι έπαιζα χάμω στο πάτωμα και κάπου εκεί ήταν ένα ποτήρι με νερό ή ένα βάζο με νερό και καθώς έπαιζα αναποδογυρίστηκε και χύθηκε το νερό πάνω στο χαλί που ήταν κόκκινο. Θυμάμαι αυτό το κόκκινο χρώμα, θυμάμαι ότι όταν έπεσε το νερό αυτό το κόκκινο έγινε σκούρο και μου έκανε μεγάλη εντύπωση. Και μετά από αυτό έβαλα τα κλάματα, γιατί νόμιζα πως έκανα μεγάλη ζημιά και όταν ήρθαν οι μεγάλοι γέλασαν με την αφέλειά μου. Έκανα πάντα διάφορες παρατηρήσεις πάνω στα σχέδια που έβλεπα στα χαλιά, και το λέω αυτό γιατί το 1935 έκανα και έργα με μοτίβα από χαλιά. Φαντάζομαι ότι χωρίς να το καταλαβαίνω, μπορεί να είχαν κάποια σχέση αυτές οι πολύ πρώτες εντυπώσεις που είχα από παιδί με αυτό που έκανα πολύ αργότερα".

1971 ΜΥΘΙΚΑ ΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΓΙΑΛΙΑ

Δεν αντέγραψα τον εαυτό μου

"Αν κανείς φυλλομετρήσει ένα βιβλίο με έργα μου, θα δει πόσες φορές έχει αλλάξει το στιλ, πόσες φορές έχει αλλάξει η νοοτροπία, πόσες φορές έχει αλλάξει ακόμα και το πνεύμα. Άλλωστε ποτέ δεν έκανα εγώ αντιγραφή του εαυτού μου, όπως αρκετοί άλλοι ζωγράφοι, οι οποίοι κάνουν το ίδιο έργο επ' άπειρο με ορισμένες παραλλαγές. Εγώ κάνω μια εποχή πάνω σ' ένα θέμα το οποίο με ενδιαφέρει εκείνη τη στιγμή. Το οποίο ανακάλυψα εκείνη τη στιγμή. Το οποίο με εκτύπησε, το οποίο μου άρεσε, το οποίο με ενδιέφερε, το οποίο μου δίνει λαβή να βρω κάτι. Και μπορώ να κάνω δέκα ή δεκαπέντε έργα τα οποία αποτελούν μία περίοδο. Άμα αυτή η περίοδος λήξει, όταν τη θεωρώ εξαντλημένη, πρέπει να πάω αλλού".

1965 ΤΟ ΠΡΑΣΙΝΟ ΣΤΟΥΝΤΙΟ

Η έλλειψη παιδείας

”Αυτό το πολυβάσανο θέμα που λέγεται αισθητική, λείπει σε βαθμό τραγικό από κάθε εκδήλωση που γίνεται σ' αυτό τον τόπο. Στο σχολείο δεν διδάχθηκε ποτέ αλλά ούτε και σε ανώτερα ιδρύματα. Κι αυτή η έλλειψη της παιδείας στην αισθητική έχει τραγικά αποτελέσματα. Θεωρώ πως είναι ένα είδος καταδίκης του ελληνισμού αυτή η έλλειψη".

1965  ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ

Η άποψη του Πικάσο

"Τον Πικάσο τον παρακολουθούσα πάντοτε από την αρχή. Μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση και τον θαύμαζα. Το περίεργο είναι ότι φαίνεται πως και αυτός με παρακολουθούσε, γιατί πάντα έλεγε κάτι για μένα. Στον Τεριάντ είχε πει : "Αυτός ο Γκίκας έχει μεγάλη ηθική συνείδηση". Στην αρχή δεν είχα καταλάβει τι ακριβώς εννοούσε. Αλλά μετά, όσο περνούσαν τα χρόνια, ξαναήρθε στο νου αυτή η φράση και είδα ότι είχε δίκιο διότι δεν έκανα υποχωρήσεις συναισθηματικές, δογματικές ή τεχνικές".

1954 ΚΗΠΟΣ ΜΕ ΚΡΕΜΑΣΜΕΝΑ ΣΕΝΤΟΝΙΑ

Ο καλλιτέχνης και η φύση

"Ο καλλιτέχνης ανακαλύπτει παλμούς που προέρχονται από τη συμβίωσή του με τη φύση. Τους ανακαλύπτει μέσα από τα φύλλα, μέσα από τα έντομα στο φως, μέσα στις σκιές από την κίνηση των δέντρων, από την κίνηση των πουλιών, από τις χροιές του κάθε χρώματος. Από το μουντό, από το οξύ, από το πικρό. Προσπαθεί να δώσει όχι μόνο αυτό που ανταποκρίνεται στην όραση, αλλά αυτό που βαδίζει μαζί με την όραση. Θα ήθελα δηλαδή να αισθάνεται ο θεατής τη μάχαιρα από την οποία είναι καμωμένη η φύση, τη μάχαιρα από την οποία είναι καμωμένο ένα αντικείμενο. Αν είναι αδρό, αν είναι λείο, αν είναι ήπιο. Θέλω να αισθάνεται ακόμα και τη μουσική, τους ήχους που βγαίνουν από την ορχήστρωση των διαφόρων μορφών, των διαφόρων σχημάτων, των διαφόρων γραμμών, και όχι μόνο την ορχήστρωση αλλά ακόμα, αν είναι δυνατόν, και την οσμή που έχουν και μας δίνουν τα πράγματα και η οποία είναι ίσως η πιο δύσκολη απ' όλες μας τις αισθήσεις να πιαστεί. Γιατί πολλές φορές μας συμβαίνει να μυρίσουμε, να αισθανθούμε μια οσμή και να μας φέρει πίσω σε μια περίοδο της ζωής μας μακρινή με μεγάλη δύναμη και ακρίβεια".

1959 ΒΡΑΔΙΝΕΣ ΑΝΑΠΟΛΗΣΕΙΣ

Ένα καμένο σπίτι

"Μια νέα περίοδος άρχισε όταν πήγαμε στην Ύδρα και ξαναφτιάξαμε το παλιό σπίτι που ήταν σχεδόν ερειπωμένο. Ήταν σπίτι πατρογονικό και είχαν βουλιάξει οι ταράτσες, τα πατώματα, και αναγκάστηκα να το ξαναφτιάξω. Ήταν τόσο ωραίο το μέρος και τόσο πολύ μου πήγαινε, μου ταίριαζε, ώστε μέναμε αρκετό καιρό εκεί και ερχόντουσαν φίλοι. Από τους πρώτους είχε έρθει ο φωτογράφος Καρτιέ Μπρεσόν με τη γυναίκα του, που ήταν Χαβανέζα χορεύτρια και χόρευε στην ταράτσα. Ήρθε ο Χένρι Μίλερ και έμεινε. Τότε την Ύδρα τη θεωρούσαν ξερή, βραχώδη και δεν άρεσε. Εγώ ζωγράφισα τους βράχους και τα ντουβάρια του νησιού και σε αντιστάθμισμα έβαλα αετούς στον ουρανό και πουλιά να διασταυρώνονται. Τα έργα είχαν μεγάλη επιτυχία κι έτσι συνέβαλα στον τουρισμό. Το σπίτι κάηκε εντελώς το 1961".

1952 ΠΡΑΣΙΝΕΣ ΣΤΕΓΕΣ 

Ο μέσος όρος της κριτικής

"Καμιά φορά παρατηρώ με απορία αυτά που έχουν γράψει πολλοί κριτικοί κατά καιρούς για το έργο μου. Και μου κάνει εντύπωση πόσο αλλάζουν οι απόψεις συνήθως. Λένε ότι είμαι εγκεφαλικός ζωγράφος, ότι είμαι ψυχρός. Ότι δεν έχω δυνατά ένστικτα. Όμως έχουν γράψει επίσης και για τη θυελλώδη φύση του Γκίκα. Που θέλει να εκφράσει τις ανθρώπινες διενέξεις και όλες τις περιπλοκές της ζωής. Οι απόψεις είναι απ' άκρο σ' άκρο αντίθετες. Γι' αυτό η κριτική είναι βέβαια χρήσιμη, αλλά θα πρέπει να βγάλεις έναν μέσο όρο από αυτή για να φτάσεις στην αλήθεια".

1938 ΤΑΡΑΤΣΕΣ ΣΤΗΝ ΥΔΡΑ

Νικητής στην Πόλη

"Από τη μητέρα μου θυμάμαι κυρίως τη γλύκα της. Από τον πατέρα μου θυμάμαι κυρίως την αγριάδα του, αν και μ' αγαπούσε κι εγώ τον θαύμαζα, αλλά ήταν σαν μπαμπούλας κατά κάποιον τρόπο. Είχε λάβει μέρος στη ναυμαχία της Έλλης. Ήταν αρχηγός του στόλου κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Όταν έγινε η ανακωχή, έλαβε διαταγή από τον αρχιναύαρχο να μπουν στα Δαρδανέλια και να πάνε στην Πόλη με την εξής σειρά : η αγγλική ναυαρχίς, η γαλλική, η ιταλική και κατόπιν η ελληνική. Εκείνος δεν το δέχτηκε. Του λέει ο Άγγλος ναύαρχος : "Τι θέλετε, να μπείτε πρώτος;". Λέει : "Όχι, δεν θέλω να μπω πρώτος αλλά δεύτερος μετά τη ναυαρχίδα". Κι έτσι έγινε, και μπήκε στην Πόλη με μια τεράστια ελληνική σημαία".

Η καταστροφή της Αθήνας

1956 ΒΕΡΑΝΤΑ ΜΕ ΚΑΦΑΣΩΤΑ

"Προσπαθούμε να σώσουμε τα παραδοσιακά σπίτια, όχι μόνο των Αθηνών αλλά και σε διάφορα άλλα μέρη. Η κίνηση ήταν σημαντική. Κάναμε και αποτυπώσεις, ο Πικιώνης με τους μαθητές του και οι δικοί μου μαθητές. Αποτυπώναμε σπίτι και τοιχογραφίες, όπως έκανε ο Παύλος Μυλωνάς με τους δικούς του μαθητές. Δυστυχώς αποτύχαμε τελείως και ηττηθήκαμε κατά κράτος, διότι ουδείς έλαβε καμιά πρόνοια απολύτως. Και τα χαλάσανε, τα καταστρέψανε, τα γκρεμίσανε. Ακόμα και το Ιλίου Μέλαθρον του Τσίλερ χάλασε εσωτερικώς σε μεγάλο βαθμό παρ' όλον ότι στέγαζε τον Άρειο Πάγο. Τώρα αυτά τα οποία προσπαθούν να σώσουν είναι εκείνα που πλέον δεν υπάρχουν".

Νίκος Χατζηκυριάκος - Γκίκας

πηγή: Ανοιχτό Ελληνικό Σχολείο